نشریه قرآنی کوثر
پیاپی 74 (بهار 1402)

بخشی از قصص قرآنی،خطاب مستقیم به رسول الله(ص)بوده است. خداوند در قرآن، خطاب به رسول الله(ص)عبارت«واذکر»(یاد کن)را بیان کرده است. یاد کردن از پیامبران و بزرگان پیشین، از روش های تربیتی تثبیت و تداوم دعوت اسلامی نبوی از جانب خداوند بوده است. خطاب خداوند با تعبیر فعل امر در خصوص «یاد کردن»پیامبران و بزرگان(10مرتبه)در سه سوره مریم(5 بار و 11شخصیت)،سوره ص (4 بار و 9پیامبر) و سوره احقاف (1 بار و داستان قوم عاد)گزارش و ثبت شده است. براین اساس هدف اصلی پژوهش بررسی آیات موردنظر بر اساس تفسیر المیزان خواهد بود. دریافت پژوهش این است که کاربرد تعبیر « واذکر» نشان از اهمیت داستان های قرآن داشته و به نوعی شنونده را به شناخت و تدبر در داستان تشویق می کند. شانزده شخصیت از پیامبران و بزرگان در دو سوره مریم و صاد ، به نوعی از رحمت خاص الهی بهره مند شدند و خداوند با ذکر آن ها به پیامبر و به تبع آن به مردم یادآوری می کند که ذکر این بزرگان و تبعیت از آنان، دین توحید و همان عبودیت است و از این مسیر رحمت الهی شامل حال شما می شود.رسول الله(ص) موظف شد سرگذشت پیامبران را به «یاد آورد»، و برای مسلمانان بازگو کند تا از مشکلات طاقت فرسا نهراسند، از لطف و رحمت خدا هرگز مایوس نشوند.دو سوره «مریم» و «صاد» مصداق نقش قصص قرآنی در معرفی «صفات پیامبران الهی»هستند.ماهیت مباحث قصص قرآنی در این دو سوره، از نوع«معرفی صفات پیامبران»بوده و کمتر به مباحث حوزه «گفتمان بین پیامبران و اقوام مربوطه» پرداخته شده است. نتایج نهایی پژوهش معرف آن است که پیامبران به منزله بندگان و نیکان برگزیده، راست گو و مخلص مشمول مواهب، هدایت، رحمت و نعمت الهی بوده و به دو دلیل به عنوان انسان های الگو، نمونه و اسوه حسنه محسوب شده اند: الف)برخورداری از صفات منتسب به خداوند، ب) برخورداری از صفات منتسب به ایشان. دستاورد پژوهش این است که در مجموع81 صفت و خصوصیت در دو سوره مریم و صاد شمارش و شناسایی شده اند که در دو دسته صفات منتسب به خداوند(36خصوصیت)و منتسب به خود پیامبران(45خصوصیت) سنخ شناسی شده اند.بر اساس معارف ارزشمند قصص قرآنی و با توجه به اهمیت تربیتی و اجتماعی الگوپذیری از اسوه حسنه، دریافت می شود که «خصوصیات پیامبران»به منزله خاستگاه بنیادین این مهم گزارش شده است.برخورداری پیامبران از فضایل و کمالات شمارش شده زمینه ای اساسی برای ضرورت و انگیزه پیروی ازایشان و الگو شدن برای انسان ها را فراهم کرده است. بیشترین صفات و خصوصیات معرفی شده عبارتند از سه ویژگی بندگی خدا، نبی، موهبت الهی (هرکدام 7 مورد)، صداقت (راست گویی) و پیامبران مشمول رحمت الهی(هرکدام 4مورد)و برخورداری از مقام والا و بلند و ویژگی اواب (هرکدام 3مورد).

مساله ای که در این پژوهش مورد بررسی و تحلیل قرارگرفته است« شناخت اهداف و مقاصد نزول سوره ها از طریق اسماء و صفات قرآن در سور مکی به ترتیب نزول »است. بررسی ها حکایت از آن دارد که بهترین راهکار برای فهم معانی سور و آیات و هدف شناسی قرآن توجه به اسماء و صفات قرآن که به ترتیب نزول آمده است می باشد. منظور از هدف سوره این است که «هر سوره ای از سور قرآن دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام و اسلوب آن سوره دارای سلطه و إشراف است. این روش برای مطالعه و بررسی قرآن نتیجه بخش تر از آن است که آیات آن یکی پس از دیگری یا (بند، بند) موردمطالعه و بررسی قرار گیرد. روش تحقیق در این پژوهش ، مطالعه و یا پاسخگویی به سوالات توصیفی، تحلیلی، اسنادی و تحلیل محتواء است. در این پژوهش از روش تحقیق توصیفی و روش اسنادی،کتابخانه ای برای گردآوری مطالب و مستندسازی متون و منابع تفسیری استفاده شده است. نوآوری این پژوهش شناخت اهداف و مقاصد سوره ها از طریق توجه به بیست وپنج اسم و صفت از اسامی و صفات قرآن بدون موارد تکرار در سور مکی که به ترتیب نزول آمده است می باشد در قرآن اهداف متعددی برای نزول قرآن بیان شده است که به ترتیب نزول گویای اهداف مقدماتی، میانی و نهایی می باشد. دست آورد این پژوهش سیر تنزیلی هدف شناسی قرآن با رویکرد به اسماء و صفات قرآن در سور مکی است. برای شناخت مناسبی از اهداف و مقاصد نزول سوره ها و آسان سازی فهم معانی سور و آیات و کشف و استنباط «روح حاکم بر مبانی، احکام و اسلوب سوره ها به ترتیب نزول » است.

قرآن که تجلی کلام خداوند است همواره بر اصل احترام و ادب و گفتار نیکو سفارش کرده و در بیان ناهنجاری ها به وسیله جلوه های بیانی هنری، جانب ادب و نزاکت را پاس داشته است. نهج البلاغه نیز که اخ القرآن بوده و برگزیده ای از سخنان گهربار حضرت علی (علیه السلام) است از جمله آموزه های نافذی است که در رشد و تربیت اخلاقی بشر نقش موثری دارد و همچون قرآن در نگه داشتن جانب ادب و دوری از سستی لفظ کوشیده و سخن سنجان را شیفته ی خودکرده است. پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی ادب گفتار در کلام الله مجید با نهج البلاغه می پردازد. هدف این تحقیق، شناخت و معرفی الگوهای زیبای کلامی و نتایجی که بر رعایت عفت و ادب گفتار مترتب است می باشد. قرآن کریم و نهج البلاغه، انسان ها را به تزکیه و ادب نفس سفارش می کنند و با پرده پوشی از برخی مفاهیم زشت و ناروا، کلام را از آوردن این گونه واژگان و تعابیر، دور ساخته و با حساسیت ویژه در گزینش آن ها، از کاربست واژگان رکیک و ناشایست پرهیز نموده و از این رهگذر، جذابیت و عمق بخشی به معانی و تاثیرگذاری کلام را دوچندان کرده اند . در پرتو این مساله، مقاله حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی با تکیه بر منابع دینی و آموزه های قرآنی و معارف علوی به صورت کتابخانه ای صورت گرفته می کوشد تا از گونه های مختلف ادب گفتار در کلام الله مجید و نهج البلاغه پرده بردارد و آن را موردبررسی و تحلیل قرار دهد. امیر بیان (علیه السلام) با کاربست شیوه های مختلف بیانی از قبیل کنایه، تعریض، تحکم و... از کاربرد مفاهیم ناشایست اجتناب نموده و با تعابیری مناسب و عفیف سخن رانده به گونه ای که آن تعابیر با روش گفتاری قرآن مجید در حفظ آبروی اشخاص و عدم پرده دری انطباق و همسویی داشته، الگو گیری از آن می تواند مسیر جامعه را دررسیدن به مدینه فاضله هموارتر نماید .

از حکمت های انکارناپذیر قرآن ، همبستگی اسماء و صفات الهی در پایان آیات سور با مضامین سور و آیات است؛ در واقع ارتباط دقیق صفات و اسماء با محتوای آن آیه و آیات پیشین و پسین به خوبی مفهوم می باشد. این پژوهش با هدف بازکاوی همبستگی صفات و اسماء الهی در انتهای آیات سوره الحجرات با مضامین آیات سوره الحجرات و با به کارگیری روش های توصیفی، تحلیلی و تطبیقی به بحث می پردازد. به درستی دلالت و تاکید صفات و اسماء الهی در پایان آیات سوره الحجرات بر وظایف مومنان نسبت به خودشان، خداوند، پیامبر اکرم (ص) قابل بحث و بررسی می باشد. تعدادی از آیات سوره مبارکه الحجرات با صفاتی چون «سمیع، علیم، غفور، رحیم، حکیم، تواب، خبیر، بصیر» ختم می شوند که بدون شک هر یک از آن ها دال بر ارتباط تنگاتنگی با محتوای این سوره خواهند بود. همچنین صفات «علیم» و «رحیم» هرکدام سه مرتبه در آیات این سوره با بیشترین تکرار در میان دیگر صفات، آمده اند.

حب الهی از مسایل مهم اخلاقی است که در دین اسلام جایگاه ویژه ای دارد و ایمه(ع)در محبوبیت نزد خدا پیشرو بوده اند. این نوشتار در پی اثبات آن است که انسان خودبه خود محبوب خدا نمی شود و برای کسب این ویژگی یعنی محبوب خدا شدن باید اعمالی را انجام دهد. هدف از نوشتن این پایان نامه ارایه ی یک برنامه ی جامع و کامل برای رسیدن به این مقصود است که از طرف امیرالمومنین علی(ع)برای هدایت بشریت ارایه شده است. در این پژوهش، راهکارهای عملی از جنبه مانع زدایی، ایجاد حب و غنی سازی آن با روش توصیفی،تحلیلی بررسی شده است. راهکارهایی برای تخلیه وجود از رذایل اخلاقی همچون مبارزه با نفس و هواهای سرکش و سپس راهکارهایی برای تحلیه روح و آراستن نفس به فضایل و مکارم اخلاقی از جنبه معرفتی همچون نزدیک دیدن روز قیامت و از جنبه سیر و سلوکی همچون انجام دادن هر کار خیری پس از کسب تمام این فضایل راهکارهایی برای غنی سازی حب الهی در نفس ارایه شده است. در پایان به ثمرات و نتایجی که برای محبوب خدا حاصل می شود ازجمله رسیدن به یقین پرداخته شده است.

نگاهی هرچند اجمالی به پیشنیه تاریخ بشر نشان می دهد که جنگ بیش از صلح ویژگی همیشگی و ملازم او بوده است. شاید بتوان دلیل آن را در تامین منافعش جستجو کرد که نتوانسته آن را از طریق صلح تامین نماید. مداقه در تاریخ جنگ حاکی از این حقیقت است که جنگ ها سیر تکاملی داشته و آنانی که سیر تطور اشکال جنگ را نادیده انگارند، اگرچه در عده و عده دست برتر را داشته باشند، شکستشان محتوم است. در این مسیر تکوینی و تکاملی، جنگ شناختی و جنگ روایت ها که رسانه به عنوان اصلی ترین و کارآمدترین ابزار آن محسوب می شود، در قله این تطور ایستاده است. جنگ شناختی صورتی جدید از نبرد است که عرصه نزاع را از خاکریزها به میدان باورها و اعتقادات افراد انتقال داده و برای تسخیر اذهان افراد آماج، از مجموعه ای از تاکتیک ها و تکنیک ها بهره برده است تا بتواند اذهان بشریت را مقهور و مسحور خود نموده و از این طریق به اهداف زیاده خواهانه خود دست یازد. در جنگ روایت ها که می توان آن را روی دیگر سکه جنگ شناختی تلقی نمود، پیروز میدان کسی است که اولین روایت از وقایع را داشته و زوایه دید مخاطب را به جایی که در جهت اهداف اوست تغییر می دهد تا مخاطب از حوادث همان برداشتی را داشته باشد که خود می خواهد و واقعیت ها را جانشین حقیقت نماید. بدیهی است بی توجهی و یا کم توجهی به این تطور خساراتی مخرب و جبران ناپذیر به دنبال خواهد داشت. در این میان قرآن به عنوان جامع ترین و کامل ترین راهنمای بشر در این عرصه پیچیده نیز هادی انسان بوده و او را رها نساخته و در نبرد هماره ی حق و باطل، اینبار نیز خدعه باطل را نمایانده و می تواند بشر را از این مسیر پر از تدلیس و تلبیس به سلامت عبور دهد. در این مقاله که به روش توصیفی تحلیل نگاشته شده است تلاش شده است تا مبانی و راهکارهای این جنگ پیچیده - از منظر قرآن بررسی و سپس رد پای آن را در کلام رهبر انقلاب به عنوان سکان دار علم شیعه و پیش قراول مبارزه با استکبار در جهان امروزی، واکاوی و بازخوانی شود. نتیجه آنکه مشخص شد که تبیین وقایع و بصیرت افزایی و دشمن شناسی شاهراه مقابله با اغوا و اضلال دشمن است.

قرآن کتابی جامع است که هدایت نوع بشر وابسته به شناخت و عمل به معارف الهی و خدایی آن است. همه ی انسان ها طالب سعادت و خوشبختی هستند. قرآن با معارف خویش، مسیر کمال و سعادت را به مردم نشان می دهد. فهم این معارف برای همه ی انسان ها یکسان نیست. برخی افراد که از شمه ی استدلالی قوی برخوردارند، با حکمت و استدلال به معرف الهی پی می برند ولی اکثر مردم، کمتر به براهین و استدلال توجه می کنند و بیشتر با احساسات سروکار دارند.قرآن این مطلب را نادیده نگرفته و سعی نموده تا با تحریک عواطف، زمینه ی هدایت بشر را فراهم نماید. یکی از شیوه هایی که احساسات و عواطف انسان ها را تحریک می کند، پند و اندرز است که در فرهنگ قرآنی با عنوان موعظه شناخته می شود. این شیوه ی قرآنی از معمول ترین روش هایی است که در سرتاسر قرآن قابل مشاهده است. این مقاله درصدد است تا با بررسی واژه ی موعظه در فرهنگ قرآنی، به انواع موعظه ها اشاره نماید و به برخی از شرایط لازم برای موفقیت موعظه اشاره نماید و بابیان اهمیت و جایگاه موعظه، به معرفی و شرح انواع آن پرداخته و درنهایت، به بررسی نمونه ایی از موعظه های قرآنی در بیان عقاید(توحید و معاد) با تدبر در قرآن بپردازد.